ฌานรตาติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเน, อารมฺมณูปนิชฺฌาเนติ ทุวิเธปิ ฌาเน รตา, ตโต เอว สมาหิตาฯ มารํ สเสนํ อภิภุยฺยาติ กิเลสเสนาย อนฏฺฐเสนาย จ สเสนํ อนวสิฏฺฐํ จตุพฺพิธมฺปิ มารํ อภิภวิตฺวาฯ เทวปุตฺตมารสฺสปิ หิ คุณมารเณ สหายภาวูปคมนโต กิเลสา ‘‘เสนา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตถา โรคาทโย อนฏฺฐา มจฺจุมารสฺสฯ ยถาห –

‘‘กามา เต ปฐมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติฯ

‘‘ปญฺจมี ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ จ อฏฺฐโมฯ

‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติฯ

‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติฯ (สุ. นิ. 438-441; มหานิ. 28);

ยถา จาห –

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติฯ (ม. นิ. 3.280; ชา. 2.22.121);

ภวถ ชาติมรณสฺส ปารคาติ ชาติยา มรณสฺส จ ปารคามิโน นิพฺพานคามิโน ภวถาติฯ

นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ชาคริยสุตฺตวณฺณนา

[47] ทสเม ชาคโรติ ชาครโก วิคตนิทฺโท ชาคริยํ อนุยุตฺโต, รตฺตินฺทิวํ กมฺมฏฺฐานมนสิกาเร ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติฯ เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหตี’’ติ (วิภ. 519)ฯ

จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน วกฺขมาเน สตาทิภาเว สมฺปิณฺเฑติฯ อสฺสาติ สิยา, ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘ชาคโร จ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา’’ติ จ ปฐนฺติฯ สพฺพตฺถ สพฺพทา จ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสน สติอวิปฺปวาเสน สโต สมฺปชาโนติ สตฺตฏฺฐานิยสฺส จตุพฺพิธสฺสปิ สมฺปชญฺญสฺส วเสน สมฺปชาโนฯ สมาหิโตติ อุปจารสมาธินา อปฺปนาสมาธินา จ สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโตฯ ปมุทิโตติ ปฏิปตฺติยา อานิสํสทสฺสเนน อุตฺตรุตฺตริ วิเสสาธิคเมน วีริยารมฺภสฺส จ อโมฆภาวทสฺสเนน ปมุทิโต ปาโมชฺชพหุโลฯ วิปฺปสนฺโนติ ตโต เอว ปฏิปตฺติภูตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุ ปฏิปตฺติเทสเก จ สตฺถริ สทฺธาพหุลตาย สุฏฺฐุ ปสนฺโนฯ สพฺพตฺถ อสฺสาติ สมฺพนฺโธ วิหเรยฺยาติ วาฯ

ตตฺถ กาลวิปสฺสี จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ตสฺมิํ กาเล วิปสฺสโก, ตตฺถ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเค กาลวิปสฺสี กาลานุรูปํ วิปสฺสโกฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา กลาปสมฺมสนาทิวเสน สมฺมสนฺโต อาวาสาทิเก สตฺต อสปฺปาเย วชฺเชตฺวา สปฺปาเย เสวนฺโต อนฺตรา โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ปหิตตฺโต จิตฺตสฺส สมาหิตาการํ สลฺลกฺเขนฺโต สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิํ ปวตฺเตนฺโต ยสฺมิํ กาเล วิปสฺสนาจิตฺตํ ลีนํ โหติ, ตสฺมิํ ธมฺมวิจยวีริยปีติสงฺขาเตสุ, ยสฺมิํ ปน กาเล จิตฺตํ อุทฺธตํ โหติ, ตสฺมิํ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาเตสุ กุสเลสุ อนวชฺเชสุ โพชฺฌงฺคธมฺเมสูติ เอวํ ตตฺถ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเล, ตสฺมิํ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเค กาลานุรูปํ วิปสฺสโก อสฺสาติฯ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน สพฺพตฺเถว อิจฺฉิตพฺโพ ฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234; มิ. ป. 2.1.13)ฯ เอตฺตาวตา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ชาคริยํ ทสฺเสตฺวา เยหิ ธมฺเมหิ ชาคริยานุโยโค สมฺปชฺชติ, เต ปกาเสติฯ

เอวํ ภควา อารทฺธวิปสฺสกสฺส ภิกฺขุโน สงฺเขเปเนว สทฺธิํ อุปการกธมฺเมหิ สมฺมสนจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตถา ปฏิปชฺชนฺตสฺส ปฏิปตฺติยา อวญฺฌภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชาครสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชาคริยานุโยเค สติสมฺปชญฺญสมาทานานิ สพฺพตฺถกานิ สมฺโมทปสาทาวหานิ, ตตฺถ กาลวิปสฺสนา นาม วิปสฺสนาย คพฺภคฺคหณํ ปริปากคตํฯ อุปกฺกิเลสวิมุตฺเต หิ วีถิปฏิปนฺเน วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร วหนฺเต โยคิโน อุฬารํ ปาโมชฺชํ ปสาโท จ โหติ, เตหิ จ วิเสสาธิคมสฺส สนฺติเกเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํฯ

‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;

อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติฯ (ธ. ป. 374, 381);

คาถาสุ ชาครนฺตา สุณาเถตนฺติ เอตํ มม วจนํ เอกนฺเตเนว ปมาทนิทฺทาย อวิชฺชานิทฺทาย ปโพธนตฺถํ ชาครนฺตา สติสมฺปชญฺญาทิธมฺมสมาโยเคน ชาคริยํ อนุยุตฺตา สุณาถฯ เย สุตฺตา เต ปพุชฺฌถาติ เย ยถาวุตฺตนิทฺทาย สุตฺตา สุปนํ อุปคตา, เต ตุมฺเห ชาคริยานุโยควเสน อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺเค สงฺกฑฺฒิตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตา อปฺปมาทปฏิปตฺติยา ตโต ปพุชฺฌถ อถ วา ชาครนฺตาติ ชาครนิมิตฺตาฯ ‘‘สุณาเถต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘เอต’’นฺติ วุตฺตํ, กิํ ตํ วจนนฺติ อาห ‘‘เย สุตฺตา เต ปพุชฺฌถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เย สุตฺตาติ เย กิเลสนิทฺทาย สุตฺตา, เต ตุมฺเห อริยมคฺคปฏิโพเธน ปพุชฺฌถฯ สุตฺตา ชาคริตํ เสยฺโยติ อิทํ ปโพธสฺส การณวจนํฯ ยสฺมา ยถาวุตฺตสุปโต วุตฺตปฺปการํ ชาคริตํ ชาครณํ อตฺถกามสฺส กุลปุตฺตสฺส เสยฺโย ปาสํสตโร หิตสุขาวโห, ตสฺมา ปพุชฺฌถฯ นตฺถิ ชาครโต ภยนฺติ อิทํ ตตฺถ อานิสํสทสฺสนํฯ โย หิ สทฺธาทีหิ ชาครณธมฺเมหิ สมนฺนาคเมน ชาคโร ชคฺคติ, ปมาทนิทฺทํ น อุปคจฺฉติ, ตสฺส อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ ชาติอาทินิมิตฺตํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏภยํ นตฺถิฯ

กาเลนาติ อาวาสสปฺปายาทีนํ ลทฺธกาเลนฯ โสติ นิปาตมตฺตํฯ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตํ เตภูมกธมฺมํ สมฺมา ญาเยน ยถา นิพฺพินฺทนวิรชฺชนาทโย สมฺภวนฺติ, เอวํ ปริโต วีมํสนฺโต, สพฺพากาเรน วิปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ เอโกทิภูโตติ เอโก เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ เอโกทิ, สมาธิฯ โส เอโกทิ ภูโต ชาโต อุปฺปนฺโน เอตสฺสาติ เอโกทิภูโตฯ อคฺคิอาหิตาทิสทฺทานํ วิย เอตฺถ ภูตสทฺทสฺส ปรวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอโกทิํ วา ภูโต ปตฺโตติ เอโกทิภูโตฯ เอตฺถ จ เอโกทีติ มคฺคสมาธิ อธิปฺเปโต, ‘‘สมาหิโต’’ติ เอตฺถ ปน ปาทกชฺฌานสมาธินา สทฺธิํ วิปสฺสนาสมาธิฯ อถ วา กาเลนาติ มคฺคปฏิเวธกาเลนฯ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ สมฺมเทว จตุสจฺจธมฺมํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน วีมํสนฺโต, เอกาภิสมเยน อภิสเมนฺโตฯ เอโกทิภูโตติ เอโก เสฏฺโฐ อสหาโย วา หุตฺวา อุเทตีติ เอโกทิ, จตุกิจฺจสาธโก สมฺมปฺปธาโนฯ โส เอโกทิ ภูโต ชาโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ วิหเน ตมํ โสติ โส เอวํภูโต อริยสาวโก อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาตมํ อนวเสสโต วิหเนยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺยฯ

อิติ ภควา ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ทฬฺหํ นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา หเว’’ติ โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ชาครโต สติอวิปฺปวาสาทินา สมถวิปสฺสนาภาวนา ปาริปูริํ คจฺฉติ, อนุกฺกเมน อริยมคฺโค ปาตุภวติ, ตโต จสฺส สพฺพํ วฏฺฏภยํ นตฺถิ, ตสฺมาฯ หเวติ เอกํเสน ทฬฺหํ วาฯ ภเชถาติ ภเชยฺยฯ เอวํ ชาคริยํ ภชนฺโต จ อาตาปิภาวาทิคุณยุตฺโต ภิกฺขุ สํโยชนานิ ภินฺทิตฺวา อคฺคผลญาณสงฺขาตํ อนุตฺตรํ อุตฺตรรหิตํ สมฺโพธิํ ผุเส ปาปุเณยฺยฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. อาปายิกสุตฺตวณฺณนา

[48] เอกาทสเม อาปายิกาติ อปาเย นิพฺพตฺติสฺสนฺตีติ อาปายิกาฯ ตตฺถาปิ นิรเย นิพฺพตฺติสฺสนฺตีติ เนรยิกาฯ อิทมปฺปหายาติ อิทํ อิทานิ วกฺขมานํ ทุวิธํ ปาปสมาจารํ อปฺปชหิตฺวา, ตถาปฏิปตฺติตถาปคฺคหณวเสน ปวตฺตํ วาจํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิญฺจ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ อตฺโถฯ อพฺรหฺมจารีติ พฺรหฺมเสฏฺฐํ จรตีติ พฺรหฺมจารี, พฺรหฺมา วา เสฏฺโฐ อาจาโร เอตสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมจารี, น พฺรหฺมจารีติ อพฺรหฺมจารี, พฺรหฺมจาริปฏิรูปโก ทุสฺสีโลติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ ‘‘พฺรหฺมจารี อห’’นฺติ เอวํปฏิญฺโญฯ ปริปุณฺณนฺติ อขณฺฑาทิภาเวน อวิกลํฯ ปริสุทฺธนฺติ อุปกฺกิเลสาภาเวน ปริสุทฺธํฯ อมูลเกนาติ ทิฏฺฐาทิมูลวิรหิเตน, ทิฏฺฐํ สุตํ ปริสงฺกิตนฺติ อิเมหิ โจทนามูเลหิ วชฺชิเตนฯ อพฺรหฺมจริเยน อเสฏฺฐจริเยนฯ อนุทฺธํเสตีติ ‘‘ปริสุทฺโธ อย’’นฺติ ชานนฺโตว ปาราชิกวตฺถุนา ธํเสติ ปธํเสติ, โจเทติ อกฺโกสติ วาฯ

คาถาสุ อภูตวาทีติ ปรสฺส โทสํ อทิสฺวาว อภูเตน ตุจฺเฉน มุสาวาทํ กตฺวา ปรํ อพฺภาจิกฺขนฺโตฯ กตฺวาติ โย วา ปน ปาปกมฺมํ กตฺวา ‘‘นาหํ เอตํ กโรมี’’ติ อาหฯ อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺตีติ เต อุโภปิ ชนา อิโต ปรโลกํ คนฺตฺวา นิรยํ อุปคมนโต คติยา สมานา ภวนฺติฯ ตตฺถ คติเยว เนสํ ปริจฺฉินฺนา, น ปน อายุฯ พหุญฺหิ ปาปํ กตฺวา จิรํ นิรเย ปจฺจติ, ปริตฺตํ กตฺวา อปฺปมตฺตกเมว กาลํฯ ยสฺมา ปน เตสํ อุภินฺนมฺปิ กมฺมํ ลามกเมวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถา’’ติฯ ‘‘ปรตฺถา’’ติ ปน ปทสฺส ปุรโต ‘‘เปจฺจา’’ติ ปเทน สมฺพนฺโธ – ปรตฺถ เปจฺจ อิโต คนฺตฺวา เต นิหีนกมฺมา สมา ภวนฺตีติฯ

เอวํ ภควา อภูตพฺภกฺขานวเสน ภูตโทสปฏิจฺฉาทนวเสน จ ปวตฺตสฺส มุสาวาทสฺส วิปากํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนานํ พหูนํ ปาปภิกฺขูนํ ทุจฺจริตกมฺมสฺส วิปากทสฺสเนน สํเวชนตฺถํ ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตตฺถ กาสาวกณฺฐาติ กสาวรสปีตตฺตา กาสาเวน วตฺเถน ปลิเวฐิตกณฺฐาฯ ปาปธมฺมาติ ลามกธมฺมาฯ อสญฺญตาติ กายาทีหิ สญฺญมรหิตาฯ ปาปาติ ตถารูปา ปาปปุคฺคลา, ปาเปหิ กมฺเมหิ อุปปชฺชิตฺวา ‘‘ตสฺส กาโยปิ อาทิตฺโต สมฺปชฺชลิโต สโชติภูโต, สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.218-219; ปารา. 230) ลกฺขณสํยุตฺเต วุตฺตนเยน มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติเยวฯ

ตติยคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยญฺเจ ภุญฺเชยฺย ทุสฺสีโล นิสฺสีลปุคฺคโล กายาทีหิ อสญฺญโต รฏฺฐวาสีหิ สทฺธาย ทินฺนํ ยํ รฏฺฐปิณฺฑํ ‘‘สมโณมฺหี’’ติ ปฏิชานนฺโต คเหตฺวา ภุญฺเชยฺย, ตโต อาทิตฺโต อคฺคิวณฺโณ อโยคุโฬว ภุตฺโต เสยฺโย สุนฺทรตโรฯ